Κριτική από τον Παύλο Λεμοντζή

Ο Δημήτρης Τάρλοου καταθέτει την πρώτη σκηνοθεσία του στο αρχαίο δράμα με τη σοφόκλεια εκδοχή της Ηλέκτρας και, μετά την Επίδαυρο, μπαίνει στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων.

Στο έργο, Ηλέκτρα και Ορέστης εκδικούνται τον φόνο του πατέρα τους από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο, πληρώνοντας το αίμα με αίμα.

Βαθιά επηρεασμένος από την εποχή του (τέλη του 5ου αιώνα), που διακατέχεται από πνεύμα αμφισβήτησης, διερεύνησης και αποδόμησης, ο Σοφοκλής επιλέγει να αφηγηθεί τον μύθο των Ατρειδών μέσα από το υποκειμενικό βλέμμα της Ηλέκτρας. Ένα βλέμμα θρυμματισμένο από τον πόνο και το πένθος, που αντανακλά, μεγεθύνει και ενίοτε παραμορφώνει την πραγματικότητα που την περιβάλλει.

Πρόκειται για μία πραγματικότητα ζοφερή. Ένα σύμπαν που βουλιάζει στη διαφθορά και στην αδικία. Ένας κόσμος αντιηρωικός, όπου τα πάντα έχουν ανατραπεί και η τάξη των πραγμάτων έχει διασαλευτεί επικίνδυνα. Σ’ αυτόν τον κόσμο η Ηλέκτρα επιλέγει να αποτελέσει το μοναδικό κύτταρο ζωντανής συνείδησης, που δε θα πάψει να καταγγέλλει στο διηνεκές την ανηθικότητα και την υποκρισία. Η φωνή της αποτελεί μια γενναία και δυναμική πράξη ενεργητικής αντίστασης, που ενοχλεί διαρκώς και υπενθυμίζει ακατάπαυστα την ανάγκη για αποκατάσταση της φρικτής αδικίας.

Σημείωμα Σκηνοθέτη

Στην Ηλέκτρα, ο ποιητής δε δίνει απαντήσεις, οι θεοί απουσιάζουν, οι χρησμοί απλώς συμπίπτουν με τις ανθρώπινες αποφάσεις, η συνείδηση περνά σε δεύτερη μοίρα, οι Ερινύες δεν εμφανίζονται. Παρόλα αυτά, το τίμημα για τους επιζώντες είναι βαρύ.

Εξάλλου, ο Σοφοκλής δε θα μας δώσει άλλη ευκαιρία, δε θα γράψει τριλογία: το δικό του έργο τελειώνει εδώ, εντός αυτών των 1.510 στίχων, όπου θα διευθετηθούν κάθε μία από τις αμφιβολίες και τα ερωτήματα που έχει θέσει, ο θαυμαστής συμμετρίας και τελειότητας συγγραφέας.

Δημήτρης Τάρλοου

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Ηλέκτρα του Δημήτρη Τάρλοου είναι μια ακραία ενσάρκωση του γυναικείου ιδεώδους στην εποχή της και στο πολιτισμικό της περιβάλλον. Η αίσθηση δικαιοσύνης που τη διακρίνει είναι χαρακτηριστικό ενός συστήματος, όπου η γυναικεία μορφή είναι ο φορέας και ο γνώμονας των δομικών συστατικών του.

 Στοιχείο κατεξοχήν γήινο, η αρχέτυπη γυναίκα ενσαρκώνει και διαιωνίζει τις προγονικές αξίες, χρησιμεύοντας ως σταθερό σημείο αναφοράς στις πιο βαθιές ρίζες και τα θεμέλια του πολιτισμού, έτσι ώστε να βγάζει κάθε φορά στην επιφάνεια το (θεωρούμενο ως) σωστό και δίκαιο.

 Η Λουκία Μιχαλοπούλου είναι μια εξαιρετική – στην κατά Σοφοκλή εκδοχή της – Ηλέκτρα, της οποίας η πεισματική άρνηση να παντρευτεί έρχεται σε αντίθεση με τις αντιλήψεις των γύρω της και, όπως η ίδια υπαινίσσεται με τις δικές της ενδόμυχες επιθυμίες, αναδεικνύει την έντονα ανάγλυφη αντιπαράθεση της πίστης και της αγνότητας, με τη διαφθορά και τη μοιχεία, έστω κι αν οι ζοφερές καταστάσεις την καθιστούν σωματικό και ψυχολογικό ερείπιο.

Η τίμια αγαμία είναι γι’ αυτήν προτιμότερη από έναν ανόσιο γάμο (στην εκδοχή του Ευριπίδη η Ηλέκτρα έχει παντρευτεί, αλλά ο σύζυγός της είναι από κατώτερη κοινωνική τάξη). Ακόμα κι αν η Κλυταιμνήστρα είχε να προβάλει αδιάσειστα επιχειρήματα υπέρ των δικών της αποφάσεων και ενεργειών, η συμπεριφορά της δεν θα γινόταν ποτέ δεκτή από τη νοοτροπία των καιρών της και η Ηλέκτρα θα εξακολουθούσε να έχει κάθε δικαίωμα να την τιμωρήσει.

Ενστερνιζόμενη πλήρως τις ηθικές αρχές, στις οποίες υποτίθεται πως στηρίζεται ο πολιτισμός, η Ηλέκτρα του Δημήτρη Τάρλοου, σπαρακτική η Λουκία Μιχαλοπούλου, τις εφαρμόζει στην πράξη με υπερβάλλοντα ζήλο και καταλήγει να τις αντιπροσωπεύει στο έπακρο, υψώνοντας αδιάκοπα τη φωνή της ενάντια στην αδιαντροπιά και την υποκρισία των παραβιαστών τους.

Μπαίνει ιδανικά η εξαιρετική ηθοποιός Λουκία Μιχαλοπούλου στη θέση μιας Ερινύας, στηλιτεύοντας το ανήκουστο θράσος – την ύβρη – τους να ζουν, δίχως τύψη, ύστερα απ’ τα φρικτά τους εγκλήματα. Η οργή της εναντίον τους κλιμακώνεται, ώσπου να κορυφωθεί με την άφιξη του Ορέστη (θαυμάσιος ο Αναστάσης Ροϊλός με τον γειωμένο του λόγο και την εντυπωσιακή του σκηνική παρουσία) και τη δραστική, οριστική εξάλειψη του μιάσματος.

Στην εκτέλεση του καθήκοντός τους η Ηλέκτρα και ο Ορέστης είναι αμείλικτοι, άκαμπτοι, σαν την κοινωνία: η ηθική που τους υποκινεί είναι απείρως ισχυρότερη από οποιονδήποτε αναμενόμενο – σε φυσιολογικές συνθήκες – ενδοιασμό.

Στην παράσταση του Δημήτρη Τάρλοου, η Ηλέκτρα είναι αποφασισμένη για τιμωρία – εκδίκηση και το χέρι του Ορέστη, σταθερό. Δεν υπάρχουν Ερινύες και ενοχές να διώξουν του μητροκτόνους.

 Τα παιδιά του αρχιστράτηγου των Αχαιών είναι κατασταλαγμένα στην πραγματοποίηση του σχεδίου τους, ενώ ο εξαίσιος Χορός: Μαργαρίτα Αλεξιάδη, Ασημίνα Αναστασοπούλου, Ελένη Βλάχου, Ιωάννα Δεμερτζίδου, Ελένη Κιλινκαρίδου – Σίστη, Ιωάννα Λέκκα, Λυδία Στέφου, Άννα Συμεωνίδου και Χαρά Τζόκα, τους έχει κιόλας απαλλάξει, καθώς τους βλέπει βουτηγμένους στης μάνας τους το αίμα, ενώ οι μουσικοί στη σκηνή: Φώτης Σιώτας, Τάσος Μισυρλής, αλλά και ο Περικλής Σιούντας -Πυλάδης, επιτείνουν με τις νότες την ένταση της ζοφερής ατμόσφαιρας.

Οι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου, απολύτως εκφραστικοί, ενισχύουν σημαντικά μια πρόταση που επιμένει στο ουσιώδες, στον λόγο, στο μέτρο και στο ήθος. 

Ξεχωριστές σκηνές της παράστασης είναι η σύγκρουση Ηλέκτρας και Χρυσοθέμιδος (Γρηγορία Μεθενίτη ως μετριοπαθής αδερφή), εκείνη της αναγνώρισης με τον Ορέστη, σκηνή που πάντα συγκινεί, αλλά και αυτή της Κλυταιμνήστρας με την έξοχη Ιωάννα Παππά, μόλις της αναγγέλλεται ο θάνατος του Ορέστη. Και εδώ οι καλά δασκαλεμένοι ηθοποιοί (Μιχαλοπούλου, Ροϊλός και Παππά) κυριαρχούν στο συναίσθημα και στη στιγμή. Μάλιστα, η τελευταία σπαράσσεται στη Θυμέλη με τρόπο γήινο, πανανθρώπινο και αναριγεί το πλήθος.

Τα σκηνικά και τα κοστούμια του Πάρι Μέξη εμπνευσμένα από τον Νίκο Εγγονόπουλο και τη ζωγραφική του, από Γαϊτη στο κοστούμι του Αίγισθου με φανερή την πρόθεση του σκηνοθέτη να υποτιμήσει τον άνδρα ως ανθρωπάκι του συρμού, από Τσαρούχη στα ρούχα γυναικών, αλλά και από Θεόφιλο στη φορεσιά του Παιδαγωγού, του έμπειρου Γιάννη Αναστασάκη, του λαϊκού ανθρώπου που διέσωσε και προστάτευσε για χρόνια τον Ορέστη, χαρίζουν όλα και όλοι εικαστική διάσταση στο υψηλής αισθητικής πόνημα.

Στην έντιμη παράσταση του «Θεάτρου Πορεία», όταν επιστρέφει ο Αγαμέμνων από το Ίλιον τροπαιοφόρος, δολοφονείται μέσα στο παλάτι από τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα (σημαντική, θα το ξαναπώ, η ερμηνεία της Ιωάννας Παππά) και τον εραστή της τον Αίγισθο (επαρκέστατος ο Νικόλας Παπαγιάννης).

Η Ηλέκτρα είχε φυγαδεύσει τον μικρό Ορέστη και, πλέον, απομένει μόνη και περιφρονημένη να θρηνεί τον χαμό του πατέρα της, την εξορία του μικρού της αδερφού και τη δική της κατάντια. Η νομιμότητα, η δικαιοσύνη και η ευταξία έχουν καταβαραθρωθεί στο βασίλειο των Μυκηνών.

Το μίσος της Ηλέκτρας για τους φονιάδες του πατέρα της θρέφει τις μέρες της και η εναγώνια προσμονή της επιστροφής του Ορέστη και η εκδικητική μανία εναντίον της μάνας της και του Αίγισθου δίνει νόημα στη ζωή της.

Ο πυρήνας της τραγωδίας είναι το ξέπλυμα της ντροπής, ο θάνατος των σφετεριστών της Μυκηναϊκής εξουσίας και η απελευθέρωση των Ατρειδών από τα δεσμά και τα δεινά του Αίγισθου και της Κλυταιμνήστρας.

Ο Δημήτρης Τάρλοου άφησε ατόφιο το κείμενο, μέσω της μετάφρασης του Γιώργου Χειμωνά, η οποία είναι ήδη σαράντα ενός χρόνων (εφόσον το 1984 την ολοκλήρωσε και την παρουσίασε ο σημαντικός συγγραφέας και μεταφραστής) και ισορρόπησε την παράστασή του με ακρίβεια, ανάμεσα στον σεβασμό προς το αρχαίο κείμενο και τη σύγχρονη σκηνική αφήγηση. Επομένως, παίζει με τους τελετουργικούς κώδικες και τον ποιητικό ρεαλισμό. Ξεχωρίσαμε ήδη σκηνές που υποστηρίζουν τη σκηνοθετική θεώρηση.

Η τραγωδία του Σοφοκλή εμβαθύνει στην πολυπλοκότητα της εκδίκησης, της δικαιοσύνης και του ανθρώπινου ψυχισμού. Ωστόσο, αυτό που διαφοροποιεί το έργο είναι η συνειδητή επιλογή του Σοφοκλή να αφηγηθεί την ιστορία μέσα από την υποκειμενική οπτική γωνία της Ηλέκτρας, ενός χαρακτήρα που κατατρύχεται από πόνο και θλίψη.

Η Ηλέκτρα αναζητεί δικαιοσύνη για τον θάνατο του πατέρα της, αλλά η θεία δικαιοσύνη και η ανθρώπινη δικαιοσύνη δεν είναι πάντα το ίδιο. Ο Σοφοκλής εξετάζει την έννοια της δικαιοσύνης και του τρόπου με τον οποίο αυτή περιπλέκεται από τα ανθρώπινα πάθη. 

Παρά την εκδικητική στάση της Ηλέκτρας, το έργο δεν υποτιμά τη θεία δικαιοσύνη, εξετάζοντας την έννοια της αθωότητας και την ερμηνευτική της θέση. 

Η τελευταία πράξη του δράματος είναι σημαντική για την κατανόηση της τραγωδίας. Τα συμπεράσματα του Ορέστη και του Χορού, καθώς και η σκηνική οργάνωση της τελευταίας σκηνής, συμπυκνώνουν τα μηνύματα του έργου και τις αμφισημίες του. 

Για τη συνθήκη, όπου ξετυλίγεται η τραγωδία της σοφόκλειας Ηλέκτρας, δανείζομαι τα λόγια του σκηνοθέτη από μια του συνέντευξη, επειδή είναι απολύτως αποδεκτά από το κοινό και από τον υπογράφοντα το άρθρο: « Με τον Πάρι Μέξη κάναμε μια αρκετά μακρά διαδρομή μέχρι να καταλήξουμε στον σκηνικό χώρο, ο οποίος, μαζί με τα κοστούμια, έχει αναφορές σε όλον τον 20ό αιώνα της ελληνικής ζωγραφικής. Αυτό είναι κάτι το οποίο πρότεινα στον Πάρη και τον ενθουσίασε. Δουλέψαμε αρκετά πάνω σ’ αυτό. Αρκεί να σας πω ότι επιλέξαμε τον δρόμο της ζωγραφικής και στα κοστούμια, δηλαδή τα υφάσματα, οι πτυχώσεις τους, ζωγραφίστηκαν στο χέρι από τον ίδιο τον Πάρι Μέξη».

 Το σκηνικό είναι τόσο απλό, όσο και σύνθετο και ογκώδες. Παρουσιάζει ένα ψυχαναλυτικό παντζούρι με γαλλικά παραθυρόφυλλα, το οποίο έχει γείρει, και μια σκάλα, σαν όλο αυτό να είναι το παλάτι των Ατρειδών και, ταυτοχρόνως, μια ψυχαναλυτική περιοχή μέσα από το φως της οποίας εμφανίζονται τα πρόσωπα και λειτουργούν περισσότερο σαν ένας εφιάλτης, παρά σαν μια απόλυτα ρεαλιστική συνθήκη.

Η μελέτη των αρχαίων κειμένων (ανεξαρτήτως υπογραφής της μετάφρασης) συνιστά τον βασικό οδηγό συντελεστών μιας παράστασης και των θεατών της. Η κατανόηση του λόγου, των βαθύτερων νοημάτων, η γνώση του πολιτικού, κοινωνικού και θρησκευτικού πλαισίου οφείλουν να απασχολήσουν μεγάλο μέρος της προσπάθειας και των δυο πλευρών. Από εκεί και πέρα, κάθε σκηνοθέτης και οι συνεργάτες του καλούνται να γεμίσουν τα «κενά» με τη φαντασία, το ένστικτο, την ευαισθησία και προπαντός με τη διάθεσή τους να μεταφέρουν ένα αρχαίο κείμενο στο σήμερα.

Το πώς ακριβώς θα επιτύχουν τη συνομιλία του παρελθόντος με το παρόν – με τις σύγχρονες πολιτικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές αναζητήσεις – συνιστά το μεγάλο στοίχημα. Αν αυτό κερδίζεται μετά την αυλαία ή όχι, εξαρτάται από πολλές παραμέτρους.

Κάθε ολοκληρωμένη πρόταση κρίνεται με τους όρους που αυτή ανεγείρει: όποια κατεύθυνση και αν επιλέξει, το ζητούμενο παραμένει σταθερά η πειστικότητα και η επείγουσα ζωτικότητα του ιδιαίτερου σύμπαντος που οικοδομεί και προτάσσει. Ενός σύμπαντος σμιλεμένου με παλιά και νέα υλικά, πότε συνταιριασμένα, πότε σε αντίστιξη , όπου ο διάλογος του «τώρα» με τη μεγάλη μυθολογική αφήγηση που μας καθόρισε ως πολιτισμό, έρχεται να φωτίσει εκ νέου την ανθρώπινη κατάσταση: την εμπειρία του να ζεις και να υπάρχεις εναγωνίως, ως άτομο και ως μέλος μιας κοινότητας με συλλογική μνήμη, εν έτει 2025.

 Το δράμα του Σοφοκλή επενδύει στην αμφισημία, συνθέτοντας συνεχώς ένα πυκνό πλέγμα εικόνων και μεταφορών που αποτρέπει τα εύκολα συμπεράσματα. Η σοφόκλεια ειρωνεία διαβρώνει τα θεμέλια του προφανούς, θέτοντας ένα μεγάλο ερώτημα για το αν ο θάνατος των σφετεριστών είναι, πράγματι, το τέλος των συμφορών για τον οίκο του Ατρέα.

Το έργο τελειώνει με μία άρση και όχι μία θέση. Μετά τη μητροκτονία, ο αναμενόμενος φόνος του Αιγίσθου είναι σε εκκρεμότητα, ενισχύοντας την πεποίθηση ότι η «νίκη» των ηρώων μετατρέπει τα θύματα σε νέους θύτες, βυθίζοντας σε πιο βαθύ σκοτάδι το τραγικό πεπρωμένο τους.

Δείτε την παράσταση όπου τη συναντήσετε και κρίνετέ την. Το δικαιούσθε, επειδή ο τελικός αποδέκτης ενός έργου τέχνης είναι το κοινό.

Συντελεστές

Μετάφραση: Γιώργος Χειμωνάς

Σκηνοθεσία: Δημήτρης Τάρλοου

Σκηνικά & Κοστούμια: Πάρις Μέξης

Μουσική Σύνθεση: Φώτης Σιώτας

Σχεδιασμός φωτισμών: Αλέκος Αναστασίου

Χορογραφίες: Μαρκέλλα Μανωλιάδη

Συνεργάτις δραματουργός: Έρι Κύργια

Σχεδιασμός Ήχου: Ηλίας Φλάμμος

Βοηθοί σκηνοθέτη: Δήμητρα Κουτσοκώστα, Αρίστη Τσέλου

Βοηθός σκηνογράφου- ενδυματολόγου: Δέσποινα – Μαρία Ζαχαρίου

Βοηθός χορογράφου: Μάρω Σταυρινού

Βοηθοί φωτιστή: Χάρης Δάλλας, Ναυσικά Χριστοδουλάκου

ΔΙΑΝΟΜΗ

Ηλέκτρα: Λουκία Μιχαλοπούλου

Ορέστης: Αναστάσης Ροϊλός

Κλυταιμνήστρα: Ιωάννα Παππά

Αίγισθος: Νικόλας Παπαγιάννης

Παιδαγωγός: Γιάννης Αναστασάκης

Χρυσόθεμις: Γρηγορία Μεθενίτη

Πυλάδης: Περικλής Σιούντας

ΧΟΡΟΣ (αλφαβητικά)

Μαργαρίτα Αλεξιάδη

Ασημίνα Αναστασοπούλου

Ελένη Βλάχου

Ιωάννα Δεμερτζίδου

Ελένη Κιλινκαρίδου – Σίστη

Ιωάννα Λέκκα

Λυδία Στέφου

Άννα Συμεωνίδου

Χαρά Τζόκα

Μουσικοί επί σκηνής: Φώτης Σιώτας, Τάσος Μισυρλής

ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ