ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΥΛΟ ΛΕΜΟΝΤΖΗ

Οι «Ικέτιδες» είναι τίτλος τραγωδίας που έγραψε ο Αισχύλος και εξιστορεί την ικεσία των Δαναΐδων και του πατέρα τους προς την πόλη του Άργους, για να αποφύγουν τον αιμομικτικό γάμο με τους γιους του Αιγύπτου. Αποτελεί ύμνο στη δημοκρατία και στην αξιοπρέπεια της γυναίκας. Είναι το πρώτο μέρος τετραλογίας, ακολουθούμενο από τις τραγωδίες «Αιγύπτιοι» και «Δαναΐδες» και από το σατυρικό δράμα «Αμυμώνη». Στο παρελθόν, λόγω της απλότητας των στίχων και της σπουδαιότητας που είχε σε αυτήν ο πολυμελής χορός, πιθανολογούνταν ότι ήταν η παλαιότερη τραγωδία που έγραψε ο Αισχύλος (περί το 490 π.Χ.).

Σύμφωνα με ένα παπυρικό απόσπασμα, όμως, παραστάθηκε το 463 π.Χ. ή κατά άλλους, το 464 π.Χ.

Οι πενήντα κόρες του Δαναού συνοδευόμενες από τον πατέρα τους καταφεύγουν στο Άργος, ως ικέτισσες, για να αποφύγουν τον αιμομικτικό γάμο τους με τους ξαδέρφους τους, γιους του Αιγύπτου.

Επιλέγουν την πόλη του Άργους λόγω της καταγωγής τους από την Αργεία Ιώ, που κυνηγημένη από την Ήρα κατέληξε στην Αίγυπτο, όπου και έφερε στο φως τον Έπαφο, πρόγονο των Δαναΐδων.

Μετά τις συμβουλές του Δαναού προς τις κόρες του να επιδείξουν σύνεση και να επικαλεστούν τους θεούς, υποδέχονται τον βασιλιά του Άργους, Πελασγό, που έκπληκτος από την εξωτική εμφάνιση των νεαρών, ζητά εξηγήσεις.

Όταν εκείνες του εξηγούν την κατάστασή τους, ο βασιλιάς της «Απίας γης» μπαίνει σε δίλημμα: Αν τις διώξει, κινδυνεύει από την τιμωρία του Δία που προστατεύει τους ικέτες αλλά αν τις δεχτεί, κινδυνεύει από ενδεχόμενη επιδρομή των βαρβάρων.

 Πρώτο του μέλημα είναι η ευθύνη του προς την πόλη και ενώ δείχνει να φοβάται την απειλή των Αιγυπτίων, οι Δαναΐδες επεμβαίνουν δραματικά απειλώντας με αυτοχειρία εφόσον τις διώξει, έτσι ώστε να μιάνουν την πόλη του Άργους.

Τελικά πείθεται να τις δεχτεί και συμβουλεύει τον Δαναό να γεμίσει τους ναούς με κλαδιά ελιάς, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η συγκατάθεση των Αργειτών. Έτσι και γίνεται, οπότε οι πολίτες συγκατατίθενται να προσφέρουν άσυλο στις Δαναΐδες και εκείνες εκφράζουν την ευγνωμοσύνη τους.

Ο πατέρας τους, ωστόσο, τις προειδοποιεί ότι οι Αιγύπτιοι θα τις καταδιώξουν. Ο φόβος των νεαρών είναι διάχυτος και δηλώνουν ότι προτιμούν τον θάνατο από τον γάμο με τους γιους του Αιγύπτου. Όταν τελικά εκείνοι καταφθάνουν και τις απειλούν, οι Δαναΐδες χαίρουν πλέον της προστασίας του Πελασγού και των Αργείων. Έτσι, οι Αιγύπτιοι αναγκάζονται σε υποχώρηση και οι κόρες του Δαναού εγκαθίστανται στη Θήβα, ευχαριστώντας και εξυμνώντας την πόλη που τους δέχτηκε. Το δράμα ολοκληρώνεται με ένα χορικό προς τον Δία, παρακαλώντας τον βασιλιά των θεών να προφυλάσσει από γάμο αθέλητο.

Οι «Ικέτιδες» μιλούν για τις ανάγκες που οδηγούν τους ανθρώπους να ξεριζωθούν από τη γη τους, την άγρια μοίρα του πρόσφυγα, την αξία της δικαιοσύνης, τις αρχές της δημοκρατίας. Πάνω απ’ όλα όμως μιλούν για τον αγώνα της Γυναίκας ενάντια στον Άνδρα που με τη βία ζητά να της επιβληθεί.

Επιθυμώντας να επανασυστήσει στο κοινό τον εν πολλοίς άγνωστο μύθο των Δαναΐδων αλλά και το συναρπαστικό κείμενο του Αισχύλου, η παράσταση έρχεται να μιλήσει για την ενηλικίωση και τη λαχτάρα κάθε ανθρώπου για ελευθερία και δικαιοσύνη, θίγοντας μεγάλα ζητήματα της εποχής μας, όπως η προσφυγιά και η έμφυλη βία, που απασχολούν το ποιητικό αλλά και βαθιά πολιτικό αυτό έργο.

Υπάρχουν λόγοι που καθιστούν τις «Ικέτιδες» ξεχωριστό έργο από τα συνήθη του Αισχύλου, αλλά κι εν γένει από τις λοιπές σωσμένες τραγωδίες, καθώς είναι το μοναδικό ικετευτικό έργο της ελληνικής τραγωδίας, που δε διαδραματίζεται στην πόλη της Αθήνας, αλλά στο Άργος. Παράλληλα, αποτελεί ένα κατ’ ουσίαν λυρικό δράμα με τα χορικά να κυριαρχούν σε έκταση και ένταση .

Ο Χορός, που αποτελείται από τις Δαναΐδες, κατέχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο με εξάρχοντα τον Δαναό και από τη βούλησή του καθορίζεται η δράση. Ομοίως, ο Xορός των Αργείων είχε ως εξάρχοντα τον Πελασγό και ο Χορός των Αιγυπτίων τον Κήρυκα . Σε κάθε περίπτωση, με τη συμβολή του Αισχύλου, ο Χορός εξελίσσεται σε έναν ετερόφωτο παράγοντα κινούμενος «ανεξάρτητα και πέρα από το σκηνικό δρώμενο». Ο Χορός των «Ικετίδων» διαφοροποιείται αρκετά, αφού είναι ο μοναδικός που λαμβάνει μέρος στη δράση του έργου.

Η παράσταση, που σκηνοθετεί η Καλλιτεχνική Διευθύντρια του «Θέατρου Τέχνης» Μαριάννα Κάλμπαρη, ενώνει λυτρωτικά τις φωνές των αρχαίων ηρωίδων με εκείνες των σημερινών, μέσα από έναν εντυπωσιακό Χορό νέων γυναικών, με προεξάρχουσες στον λόγο τις σημαντικές ηθοποιούς Λένα Παπαληγούρα και Λουκία Μιχαλοπούλου, στους ρόλους της Υπερμνήστρας και της Αμυμώνης, αντίστοιχα.

Η σκηνοθέτις είχε να αντιμετωπίσει ένα έργο πυκνό και λιτό σε φόρμα, στον βαθμό της ευθείας γραμμής. Ο Χορός των Δαναΐδων δεν είναι η συνηθισμένη ομάδα που συμπάσχει, αλλά είναι ο ήρωας, ο πρωταγωνιστής του έργου. Εδώ έγκειται η ιδιοτυπία αυτής της τραγωδίας. Υπάρχει μόνο ένα μεγάλο επεισόδιο και άλλα μικρά και ολιγόλεπτα. Βασικά, παρακολουθούμε τη μοίρα των πενήντα Δαναΐδων που, θέλοντας να αποφύγουν έναν γάμο – μίασμα με τους γιους του Αιγύπτου, καταφεύγουν στο Άργος.

 Στο δελτίο τύπου των παραγωγών, γράφεται ότι στην παράσταση της Επιδαύρου, που έπεται αυτής των Φιλίππων, θα πάρει μέρος ένας πολυπληθής Χορός, ώστε ν’ αποδοθεί σε ακριβή βαθμό ο αριθμός των Δαναΐδων, θα ενσωματωθεί και η τραγουδίστρια Μαρίνα Σάττι με τις συνεργάτιδές της, οπότε οι θεατές της Επιδαύρου θα δουν μια πολύ διαφορετική εκδοχή των Ικετίδων.

 Στην παράσταση που φιλοξενεί το αρχαίο θέατρο Φιλίππων, βλέπουμε δεκαπέντε κοπέλες με φορεσιές που υπογράφει η Χριστίνα Κάλμπαρη, οι οποίες παραπέμπουν μεν στην Αίγυπτο με το χρωματικό περιλαίμιο στον γιακά, αλλά φορούν και κάλτσες μαθητριών παλαιού Γυμνασίου με τα λευκά φορέματα λίγο παραπάνω από το γόνατο κι ένα πέπλο στα μαλλιά, μια ευθεία παραπομπή στην παρθενία των νυμφών.

 Τα υπόλοιπα κοστούμια, ένα ιδιόμορφο ανακάτεμα εποχών και στιλ. Ο εξαιρετικός Γιάννης Τσορτέκης με ένα μαύρο αμάνικο, υποδύεται τον βλοσυρό Κήρυκα, έτοιμος για καυγά από την όψη ακόμη, λες κι ανήκε σ’ ένα αρχαιοπρεπές “fight club”. Ο καλός ηθοποιός υπογραμμίζει πειστικά τη βάρβαρη φύση του, στη δυνατή ερμηνεία του.

Η εκλεκτή τραγωδός Λυδία Κονιόρδου στον ρόλο του Πελασγού, φοράει ένα μεγαλοπρεπές βασιλικό ριχτό ένδυμα με ουρά, επιβάλλεται ως βασιλιάς κι ας μην έχει ευθεία γνώμη για το «ναι» ή το «όχι» στην ασυλία, όμως δεν είναι ένα ακόμη ένα ανάτυπο παιδαγωγού μακριά από τον ήρωα, αλλά είναι ο στιβαρός βασιλιάς, όπως τον θέλησε ο ποιητής.

Ο Άκης Σακελλαρίου, ηθοποιός δοκιμασμένος με επιτυχία σε όλη τη γκάμα των θεατρικών ρόλων, ντυμένος με μαύρο μαντό και λευκό κατωφόρι, ερμηνεύει με όλη την πατριαρχική μεγαλοπρέπεια τον Δαναό, έναν πατέρα θεοφοβούμενο, ευαίσθητο, αλλά και στοργικό.

Η πλοκή του δράματος είναι απλή με ελάχιστα ψήγματα δράσης, ωστόσο, το πάθος των Δαναΐδων διακατέχει το έργο και την ερμηνεία του Χορού, καθώς επίσης και η επιθετική συμπεριφορά του Κήρυκα . Οι κόρες, συνοδεία του πατέρα – Δαναού, εμφανίζονται στο χώρο μιας κοινοβωμίας και μετά την πάροδο οδηγούνται ως ικέτες στους βωμούς, βλέποντας τον στρατό να πλησιάζει.

Ο βασιλιάς Πελασγός παρουσιάζεται και οι Δαναΐδες τού διευκρινίζουν ότι ήρθαν κυνηγημένες από τα ξαδέρφια τους ζητώντας άσυλο κι ότι είναι απόγονοι της Ιούς.

 Ο Πελασγός αναφέρει ότι η απόφαση της αποδοχής της ασυλίας δεν μπορεί να ληφθεί ατομικά, αλλά πρέπει να καλέσει τους πολίτες να αποφασίσουν ομαδικά και, ταυτόχρονα, ζητά από τον Δαναό να τοποθετήσει κλάδους ικεσίας στους βωμούς της πόλης, για να πετύχει την εύνοια των κατοίκων της.

 Στη συνέχεια, μετά από το χορικό των Δαναΐδων, ο Δαναός αναγγείλει την απόφαση της πόλης να ψηφίσει υπέρ της ασυλίας τους. Ο Χορός υμνολογεί, ευχαριστώντας τους κατοίκους της. Ωστόσο, ο Δαναός βλέπει από μακριά να πλησιάζουν αιγυπτιακά πλοία στο λιμάνι και τρέχει να καλέσει τις αρχές.

 Οι Δαναΐδες αρχίζουν τον θρήνο κι έπειτα εμφανίζεται ο Κήρυκας με τους Αιγυπτίους που απαιτούν να αποσπάσουν τις Δαναΐδες με τη βία, στα πλοία τους. Ο Βασιλιάς παρουσιάζεται και διώχνει δυναμικά τον Κήρυκα και καλεί τις κόρες να μπουν στην οχυρωμένη πόλη και να βρουν σπίτια να μείνουν. Ο Δαναός συμβουλεύει τις κόρες του να είναι ευγνώμονες με τον βασιλιά και την πόλη και να είναι προσεκτικές, ώστε να μη δώσουν λόγους που ντροπιάζουν το όνομά τους.

 Η τραγωδία ολοκληρώνεται με το εξόδιο άσμα και την εναλλαγή στροφών κι αντιστροφών από τον Χορό των Δαναΐδων και τον δεύτερο Χορό Θεραπαινίδων, στο οποίο οι Ικέτιδες απορρίπτουν τον γάμο, ενώ ο δεύτερος χορός υπερασπίζεται το δικαίωμα όλων των όντων στον έρωτα.

Ο Χορός γυναικών, με κορυφαία τη Χριστίνα Σουγιουλτζή, ξεχωρίζει με τον λυρισμό της φωνής τους, την ευγένεια των κινήσεών τους, εφόσον δεν υπάρχει χορογραφία, το ομοιογενείς τους παράστημα και την καλή απαγγελία τους. Δε γνωρίζω, εφόσον δεν υπήρξε πληροφόρηση, ποιες από τις κοπέλες επιλέχτηκαν για την περιοδεία κι έτσι, δεν μπορώ να αναφέρω τα ονόματά τους.

 Η υποβλητική μουσική είναι του Χαράλαμπου Γωγιού και οι ατμοσφαιρικοί φωτισμοί της Στέλλας Κάλτσου.

Θα σημειώσω ότι οι φωτισμοί μάς χαρίζουν εικαστικής ομορφιάς πίνακες, κάθε φορά που στο σκηνικό της Χριστίνας Κάλμπαρη, μια σκαλωσιά – καταφύγιο, μια σκαλωσιά – σύνορα, μια σκαλωσιά – βασίλειο, οι κοπέλες του Χορού μπερδεύονται στα σίδερά της.

Οι «Ικέτιδες» αποτελούν το αρχαιότερο σωζόμενο έργο της ελληνικής δραματουργίας που ασχολείται με ένα ζήτημα διεθνούς δικαίου, την προσφυγιά και την παροχή ασυλίας σε ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη. Πρόκειται για μια περίπτωση ελληνικού δράματος που θέτει υπό διαπραγμάτευση ένα υψίστης σημασίας ηθικό και πολιτικό ζήτημα, τη διεκδίκηση του δικαίου από ένα σύνολο ανθρώπων. Κι ενώ σε πρώτο επίπεδο δημιουργείται η εντύπωση πως καταπιάνεται αποκλειστικά με την παροχή ασύλου σε φυγάδες – πρόσφυγες από μια ξένη χώρα, όσο προχωράει η πλοκή αντιλαμβανόμαστε ότι παρεισφρέουν πολύ περισσότερα.

Τον Χορό που θα δει το κοινό στην Επίδαυρο – σύμφωνα με το δελτίο τύπου- απαρτίζουν μέλη της γυναικείας χορωδίας της Μαρίνας Σάττι, «Chóres», νέες ηθοποιοί-σπουδάστριες της Δραματικής Σχολής του Θεάτρου Τέχνης και χορεύτριες-ακροβάτισσες της ομάδας «Και όμως κινείται» με κορυφαία τη Χριστίνα Σουγιουλτζή.

Στον ανδρικό ρόλο του Πελασγού, βασιλιά του προελληνικού πελασγικού φύλου (που πιστεύεται ότι υπήρξε μητρογραμμικό), η σπουδαία Λυδία Κονιόρδου. Τις δύο μορφές της πατριαρχικής εξουσίας ενσαρκώνουν δυο άριστοι ηθοποιοί. Ο Άκης Σακελλαρίου και ο Γιάννης Τσορτέκης.

 Σε μετάφραση Ιωάννη Γρυπάρη, ο οποίος έχει μεταφράσει όλα τα έργα του Αισχύλου, ο μύθος θέτει το ζήτημα της ταυτότητας και της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία, εξιστορώντας παράλληλα το χρονικό της εγκατάστασης και της επικράτησης του ελληνικού φύλου στη χώρα των Πελασγών, των λεγόμενων «Προελλήνων».

Οι μεταφράσεις του Γρυπάρη αποτέλεσαν για πολλά χρόνια όριο αξεπέραστο για τους λόγιους, μα και για τους πρακτικούς του θεάτρου, που είχαν αφοσιωθεί στην αναβίωση του αρχαίου δράματος. Οι μεταφράσεις του, όπως κι εδώ, πέρα από τη φιλολογική τους ενημέρωση και τη νοηματική τους σαφήνεια, χρησιμοποιούν την παλαιοδημοτική, που ήταν ο εκφραστικός δρόμος της εποχής, αλλά διακρίνονταν για ευλυγισία, κομψότητα και ρυθμική ποικιλία.

 Στην παράσταση, οι Δαναΐδες «Ικέτιδες» μιλούν για τις ανάγκες που οδηγούν τους ανθρώπους να ξεριζωθούν από τη γη τους, την άγρια μοίρα του πρόσφυγα, την αξία της δικαιοσύνης, τις αρχές της δημοκρατίας. Πάνω απ’ όλα, όμως, μιλούν για τον αγώνα της Γυναίκας ενάντια στον Άνδρα που, με τη βία, ζητά να επιβληθεί.

Εξήντα χρόνια μετά την πρώτη παρουσίαση του έργου στην Επίδαυρο, το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν σε συνεργασία με το Θέατρο του Νέου Κόσμου περιοδεύει αυτό το καλοκαίρι τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου.

Στο έργο (που είναι το πρώτο και το μοναδικό που έχει διασωθεί από την τετραλογία του Αισχύλου «Δαναΐδες») πρωταγωνιστεί ένα συλλογικό γυναικείο πρόσωπο: ο Χορός των πενήντα Δαναΐδων με μπροστάρισσες τις εξαιρετικές Λένα Παπαληγούρα και Λουκία Μιχαλοπούλου, ως Υπερμνήστρα και Αμυμώνη, αντίστοιχα.

 Συντελεστές

Μετάφραση Ιωάννης Γρυπάρης

Επεξεργασία κειμένου και δραματουργίας – Σκηνοθεσία Μαριάννα Κάλμπαρη

Σκηνικά – Κοστούμια Χριστίνα Κάλμπαρη

Μουσική σύνθεση Χαράλαμπος Γωγιός

Χορογραφία Χριστίνα Σουγιουλτζή

Σχεδιασμός φωτισμών Στέλλα Κάλτσου

Βοηθός σκηνοθέτιδας Μαριλένα Μόσχου

Μουσική διδασκαλία Ειρήνη Πατσέα, Σιμέλα Εμμανουηλίδου

Σχεδιασμός ήχων παράστασης Θέμης Παντελόπουλος

Βοηθός σκηνογράφου Κυριακή Φόρτη

Βοηθός ενδυματολόγου Κατερίνα Κυρτάτου

Βοηθός φωτίστριας Ιφιγένεια Γιαννιού

Βοηθός στο πλαίσιο πρακτικής άσκησης Αλέξανδρος Μπιτσώρης

Συντονισμός παραγωγής CHÓRES Βερονίκη Κρικώνη

Επικοινωνία Άρης Ασπρούλης

Social Media Διαφήμιση Renegate

Φωτογραφίες Γιώργος Καλφαμανώλης

Μακιγιάζ φωτογράφισης Όλγα Φαλέι

Design Director Δημήτρης Κολιαδήμας– Design Semiotik Design

Οργάνωση περιοδείας Χριστίνα Μπάλλα

Διεύθυνση παραγωγής Μαρίνα Γαβριηλίδου

Στους ρόλους πρωταγωνιστούν (αλφαβητικά):

Λυδία Κονιόρδου (Πελασγός)

Λουκία Μιχαλοπούλου (Αμυμώνη)

Λένα Παπαληγούρα (Υπερμνήστρα)

Άκης Σακελλαρίου (Δαναός)

Γιάννης Τσορτέκης (Αιγύπτιος Κήρυκας)

Σολίστ στις παραστάσεις της Επιδαύρου Μαρίνα Σάττι

Κορυφαία χορεύτρια Χριστίνα Σουγιουλτζή

Κορυφαίες CHÓRES (αλφαβητικά)

Ελένη Βασιλάκη, Κωνσταντίνα Γιαννοπούλου, Γιώτα Δημητρακοπούλου, Φανή Λύκου, Ιόνυ Μοσχοβάκου, Δάφνη Παγουλάτου, Ελένη Πούλιου, Ελίνα Σταμοπούλου, Δανάη Στεργίου, Νικολάια Τριανταφύλλου

Κορυφαίες Δραματικής Σχολής Θεάτρου Τέχνης (αλφαβητικά)

Νεφέλη Δοδοπούλου, Μυρτώ Καπώλη, Ρένια Κρητικού, Άννα Μωρόγιαννη

Χορός στις παραστάσεις της Επιδαύρου (αλφαβητικά)

Τραγούδι (CHÓRES και Θέατρο Τέχνης): Μαρίνα Αβραάμ, Μαρία Ιωάννου,

Κατερίνα Καλοχριστιαννάκη, Νεφέλη Καρατσώλη, Γεωργία Καραύτη, Αναστασία Κωνσταντινίδου, Αλκμήνη Μπασακάρου, Βάλια Μπολωνά, Νίκη Νικολακοπούλου, Καρολίνα Σακελλαρίου, Εύη Σαραντάκου, Μαρίνα Σκούρα, Πελαγία Τράγαρη, Ελένη Φιλιπποπούλου

Χορός: Χορευτική-ακροβατική ομάδα «Κι όμως κινείται».

Συμπαραγωγή: Θέατρο του Νέου Κόσμου – Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑΣ

Σαβ, 27/7 & Κυρ, 28/7
Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων – Καβάλα

Τετ, 31/7
Ρωμαϊκό Ωδείο Νικόπολης – Νικόπολη, Πρέβεζα

Πεμ, 1/8 & Παρ, 2/8
Θέατρο Κάστρου – Καλαμάτα, Μεσσηνία

Σαβ, 3/8
Θέατρο Αρχαίας Ολυμπίας – Αρχαία Ολυμπία, Ηλεία

Παρ, 23/8 & Σαβ, 24/8
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου

Τρι, 27/8
Υπαίθριο θέατρο ΕΗΜ – Φρόντζου – Γιάννενα, Ιωάννινα

Τετ, 28/8 & Πεμ, 29/8 
Θέατρο Δάσους – Θεσσαλονίκη

ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ