Πρόλογος

Τιμώντας τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τα 113 χρόνια από τη γέννηση της Διδώς Σωτηρίου, η Gr Entertainment World Ltd περιοδεύει στη χώρα την παράσταση «Ματωμένα Χώματα».

Το εμβληματικό έργο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, που αγαπήθηκε από γενιές και γενιές Ελλήνων, μεταφέρεται στη σκηνή σε σκηνοθεσία Γιώργου Παλούμπη, με έναν θίασο εξαιρετικών ηθοποιών και ανοίγει αυλαία στο 65ο Φεστιβάλ Φιλίππων.

Δραματουργία

Μέσα στην επική ατμόσφαιρα του βιβλίου, που είναι ένα είδος “Πολέμου και Ειρήνης” της Ελλάδας, αντί να αναζωπυρώνεται το μίσος, ζωντανεύει το ανθρώπινο δράμα όλων των μικρών λαών που σφαγιάζονται στο βωμό των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων.

“Πόλεμοι και ξανά πόλεμοι! Τι στο καλό θα βγάλει η μαγκούφα η εποχή μας και κοιλοπονάει τόσο άγρια;”

Μπήκε το κακό με τους Βαλκανικούς Πολέμους και άργησε να βγει. Χρόνια σπαρμένα με θυσίες, πολέμους και νεκρούς. Η Μικρασιατική εκστρατεία και η καταστροφή.

Η ιστορία του Μανώλη Αξιώτη, Μικρασιάτη αγρότη από τον Κιρκιντζέ. Άνθρωπος του μόχθου, δεμένος με τον τόπο του, το πατρικό του σπίτι, τους χωριανούς του. Ο άντρας που πάλεψε με κορμί και με ψυχή.

Στο Αμελέ Ταμπουρού, τα Τάγματα Εργασίας της Άγκυρας, το 1915.

Στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ το 1922.

Μια λεύτερη πατρίδα ονειρευόταν καθώς έσφιγγε τα δόντια και έλεγε:

“Ώρα μάχης, Αξιώτη, ώρα θυσίας. Δεν έχεις ελόγου σου κανένα πάρε δώσε με την πολιτική. Το χρέος σου κάνεις”.

Γνώρισε κακουχίες και στερήσεις, είδε βασανιστήρια και θανάτους, έζησε την αιχμαλωσία και την προσφυγιά, για να συλλογιστεί:

“Θηρίο είν’ ο άνθρωπος!”

Το μνημειώδες έργο της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας που χαρακτηρίστηκε “Βίβλος της σύγχρονης εξόδου του Μικρασιάτικου Ελληνισμού”. Από το 1962 που πρωτοεκδόθηκαν μέχρι σήμερα τα Ματωμένα Χώματα έχουν ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 400.000 αντίτυπα. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στις εξής γλώσσες: αγγλικά, βουλγαρικά, εσθονικά, γαλλικά, γερμανικά, ολλανδικά, ουγγρικά, ρωσικά, ρουμανικά, σερβικά, ισπανικά, ιταλικά, τουρκικά και κέλτικα βρετονικά.

Στην Τουρκία το βιβλίο είχε συγκλονιστική απήχηση, επειδή η συγγραφέας παρουσιάζει με εντελώς ωμό τρόπο τις φρικαλεότητες, τον πόνο, τον φόβο και τα βασανιστήρια που βίωσαν οι Έλληνες από τους Τούρκους αλλά και οι Τούρκοι από τους Έλληνες. Δεν ωραιοποιεί καταστάσεις, απλά καταγράφει γεγονότα και από τις δύο πλευρές. Προσπαθεί, μάλιστα, να ερμηνεύσει το ιστορικό γεγονός και κατονομάζει θαρραλέα τους αίτιους. Αποδίδει την ευθύνη της μικρασιατικής καταστροφής όχι στην αντιπαλότητα των δύο λαών, αλλά σε παράγοντες, όπως η διείσδυση των Μεγάλων Δυνάμεων που επιδίωκαν σχέσεις (κυρίως οικονομικές και εμπορικές) με την Τουρκία, ο αυξανόμενος τουρκικός εθνικισμός, η κακή εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, η απληστία ορισμένων Ελλήνων για περισσότερα κέρδη, που τους οδήγησε σε κακή συμπεριφορά απέναντι στους Τούρκους και τους ομοεθνείς τους.

Υπόθεση

Ο Μανώλης Αξιώτης είναι ένας αγρότης από το χωριό Κιρκιντζέ της Μικράς Ασίας, που η ζωή του είναι συνυφασμένη με τη δουλειά στα χτήματα, με την οικογένειά του, αλλά και με τα γενικότερα προβλήματα της ελληνικής κοινότητας. Βρισκόμαστε στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα και Έλληνες εκείνα τα χρόνια υπήρχαν πολλοί σε όλα τα παράλια της Ιωνίας, στο εσωτερικό της Τουρκίας, καθώς και στον Πόντο. Από τον αυτοβιογραφικό λόγο του Αξιώτη πληροφορούμαστε για όλα τα δεινά που υπέστησαν οι Έλληνες τόσο στον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, όσο και λίγο αργότερα: την περίοδο του μικρασιατικού πολέμου (1919-1922). Όπως οι περισσότεροι Έλληνες, έτσι και ο Αξιώτης θα γνωρίσει τα τρομερά Αμελέ Ταμπουρού, δηλαδή τα καταναγκαστικά τάγματα εργασίας, με τα οποία οι Τούρκοι ήθελαν να κάμψουν το φρόνημα του ελληνικού στοιχείου και ταυτόχρονα να εξοντώσουν τον αντρικό πληθυσμό. Τα όσα θα βιώσει και θα υποστεί ο κεντρικός ήρωας την περίοδο της αιχμαλωσίας, η Διδώ Σωτηρίου, η οποία καταγόταν από εκείνα τα μέρη και έζησε τα γεγονότα από κοντά, τα αποδίδει παραστατικά και όλο ζωντάνια. Βέβαια, το βιβλίο κλείνει με ένα φιλειρηνικό μήνυμα, κάτι που το κάνει να είναι διαχρονικό και αγαπητό σε Ελλάδα και Τουρκία.

Μέσα από τον κεντρικό αφηγητή του βιβλίου, τον Μανώλη Αξιώτη, ερχόμαστε κοντά στους ανθρώπους εκείνων των ημερών, στα απίστευτα συμβάντα που βίωσαν και στην εσωτερική τους μάχη για τις αξίες της ζωής.

Στιγμές αδικίας, προδοσίας, εκμετάλλευσης και στυγνής βαρβαρότητας περνούν καταιγιστικά στο ανάγνωσμα, καθώς και στιγμές βαθιάς φιλίας, κατανόησης και αγάπης.

Η συγγραφέας

Η Διδώ Σωτηρίου (1909-2004) ήταν μυθιστοριογράφος και δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, κόρη του Ευάγγελου Παππά και της Μαριάνθης Παπαδοπούλου. Το 1919 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στη Σμύρνη και μετά την καταστροφή του 1922 κατέφυγαν στην Ελλάδα. Στην Αθήνα ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές της με δασκάλους. Φοίτησε στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και το 1937 παρακολούθησε για λίγους μήνες μαθήματα γαλλικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Από το 1936 στράφηκε επαγγελματικά προς τη δημοσιογραφία. Συνεργάστηκε με το περιοδικό “Γυναίκα” και τις εφημερίδες “Νέος Κόσμος” και “Ριζοσπάστης”, ενώ κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής συνεργάστηκε με τις: Μέλπω Αξιώτη, Έλλη Αλεξίου, Έλλη Παππά, Τιτίκα Δαμασκηνού, Ηλέκτρα Αποστόλου, Χρύσα Χατζηβασιλείου και άλλες Ελληνίδες της αντίστασης.

Πήρε μέρος στο συνέδριο της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη το 1935, όπου γνωρίστηκε με τη σύντροφο του Λένιν Αλεξάνδρα Κολοντάι και στο ιδρυτικό συνέδριο της Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών το 1945 στο Παρίσι.

Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε το 1959 με την έκδοση του μυθιστορήματος “Οι νεκροί περιμένουν”. Έργα της μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. Ένα κομμάτι του έργου της έχει γνωρίσει επιτυχία στο εξωτερικό, και ιδιαίτερα στην Τουρκία. Η Διδώ Σωτηρίου ανήκει στους Έλληνες πεζογράφους του μεσοπολέμου. Το έργο της κινείται στο πλαίσιο του ρεαλισμού με έντονη την παρουσία του αυτοβιογραφικού στοιχείου και της συναισθηματικής συμμετοχής του συγγραφέως στις περιπέτειες των ηρώων της, ενώ αντλεί τη θεματολογία του από τη μικρασιατική καταστροφή, την περίοδο του εμφυλίου και την μετά τον εμφύλιο περίοδο της ελληνικής ιστορίας. Με τα “Ματωμένα χώματα” η Σωτηρίου εγκαινίασε την πορεία της προς μια γραφή που συνδυάζει τη μυθιστορηματική τεχνική με μια προοπτική εξέτασης των θεμάτων της από ιστορική σκοπιά, πορεία που συνέχισε και στα δύο επόμενα μυθιστορήματά της την “Εντολή”, με θέμα την υπόθεση Μπελογιάννη και το “Κατεδαφιζόμεθα”.

Τιμήθηκε με το βραβείο ελληνοτουρκικής φιλίας Αμπντί Ιπεκτσί, το 1983, με το Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας, το 1989, με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, το 1990 και με τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος, το 1995. Το 2001 η Εταιρεία Συγγραφέων καθιέρωσε προς τιμήν της το βραβείο “Διδώ Σωτηρίου”, το οποίο απονέμεται “σε ξένο ή Έλληνα συγγραφέα που με τη γραφή του αναδεικνύει την επικοινωνία των λαών και των πολιτισμών μέσα από την πολιτισμική διαφορετικότητα”. Πέθανε στην Αθήνα στις 23 Σεπτεμβρίου του 2004.

Η παράσταση

Χρειάστηκε πολλή δουλειά για να πάρει τη μορφή λαϊκού θέατρου το πολυδιαβασμένο και πολυμεταφρασμένο βιβλίο «Ματωμένα Χώματα». Αν και υφίσταται πάντα , ως είδος, το λαϊκό θέατρο πλάι στο λογοτεχνικό θέατρο, οι μπροστάρηδες των συντελεστών αυτής της παράστασης συνεργάστηκαν και τελειοποίησαν, τελικά, ένα «θέατρο ντοκουμέντο», που βασίστηκε πάνω σε αυθεντικές πήγες μιας κοινωνικοπολιτικής γραφίδας με καταξιωμένο ονοματεπώνυμο: Διδώ Σωτηρίου.

Δε θα ήταν άστοχο να χαρακτηρίσουμε την όλη εργασία «ολικό θέατρο», εφόσον χρησιμοποιήθηκαν όλα τα διαθέσιμα καλλιτεχνικά μέσα, δηλαδή ένα οργανικό σύνολο δικτύων σχέσεων φωτός, χώρου, κίνησης, ήχου, μουσικής, ηθοποιών, ώστε να δημιουργηθεί ένα θέαμα που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις και που δημιουργεί την εντύπωση συνολικότητας και πληθώρας σημασιών, καθηλώνοντας το κοινό.

Η παράσταση ξεκινά από τις τελευταίες στιγμές στην προκυμαία της Σμύρνης, επιστρέφει στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στα εδάφη της Μικράς Ασίας από το 1914 και μετά, για να καταλήξει και πάλι στη Σμύρνη. Κάνει έναν κύκλο το εγχείρημα, που αφήνει τα ίχνη του στο σήμερα, καθώς η αυλαία ανοίγει με την προβολή μιας παλιάς φωτογραφίας από τη γεμάτη πλατεία του θεάτρου της πόλης –σαν αντικατοπτρισμός απέναντί μας– και οι ηθοποιοί αναφέρονται στους δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες που έφτασαν στα λιμάνια Θεσσαλονίκης, Καβάλας, Μυτιλήνης, Χίου, Πειραιά.

Επί σκηνής δημιουργείται μια ενιαία, σχεδόν κινηματογραφική ροή, αξιοποιώντας αξιοπρόσεχτα τη λειτουργία της αναδρομικής αφήγησης, με αφηγητή τον Νικήτα Τσακίρογλου, ως Μανώλης Αξιώτης, να κοσμεί σταθερά το αριστερό μέρος της σκηνής. Ο υπόλοιπος θίασος μας μεταφέρει τα μετατοπίσματα στον χρόνο, τη ζωντανή μουσική, το θέατρο σκιών, τους φωτισμούς , όλη τη δράση που απλώνεται σε έξυπνα επίπεδα και τους ευφυείς συμβολισμούς, για παράδειγμα η ένταξη της βάρκας.

Ο σκηνοθέτης Γιώργος Παλούμπης μαζί με τον Αντώνη Τσιοτσιόπουλο ολοκλήρωσαν μια κατάκτηση. Μετέφεραν στη σκηνή ένα λογοτεχνικό κείμενο πυκνό και πολυπρόσωπο, που καλύπτει χρονικά τα τελευταία 10-15 χρόνια πριν από την καταστροφή. Η δραματουργική προσαρμογή απαίτησε γενναίο ψαλίδισμα για λόγους θεατρικής οικονομίας. Σταχυολογώντας στιγμές και γεγονότα που εξυπηρετούν την ιστορική αλληλουχία, καταφέρνουν οι δυο τους να συνθέσουν ένα οδοιπορικό που εξασφαλίζει επάρκεια γεγονότων.

Ο πόλεμος είναι σαν την Κίρκη, ακούγεται στη δράση, γιατί μεταμορφώνει σε γουρούνια τους ανθρώπους. Και η παράσταση το δείχνει αυτό, καταφέρνοντας να εστιάσει στην πολυπλοκότητα αλλά και στα όρια της ανθρώπινης φύσης, όταν εγκλωβίζεται σε μια ακραία συνθήκη, όπως αυτή του πολέμου.

Τα «Ματωμένα Χώματα» είναι ένα βαθιά ουμανιστικό έργο και η σκηνοθετική προσέγγιση του Γιώργου Παλούμπη τον δικαιώνει και για τη διασκευή και για τα ευρήματά του. Κοινωνούμε, πέραν της ιστορίας, εκφραστικά μέσα, όπως την ενσωμάτωση του θεάτρου σκιών – φιγούρες του Σπύρου Αγγελόπουλου- ως ένας φόρος τιμής σε μια πολιτιστική κληρονομιά που υπογραμμίζει την λαϊκότητα του έργου.

Η ροκ μουσική σύνθεση του Κώστα Νικολόπουλου συνθέτει έναν πολυφωνικό σκηνοθετικό καμβά που αποτρέπει την επίπεδη αφήγηση, ώστε να μην κουράσει, λόγω της αναπόφευκτης διάρκειας του έργου και του δυνατού συναισθηματικού περιεχομένου.

Το ίδιο ισχύει και για τις βιντεοπροβολές του Θωμά Πολυβού και για το σκηνικό της Νατάσσας Παπαστεργίου, το οποίο αφήνει τους ηθοποιούς να κινηθούν με άνεση στη σκηνή.

Οι φωτισμοί του Βασίλη Κλωτσοτήρα ενισχύουν και διαιρούν το χώρο για τις επιμέρους δράσεις που συμβαίνουν παράλληλα. Τα κοστούμια των Έλενας Γιαννίτσα και Νατάσσας Παπαστεργίου είναι μελετημένα πάνω στις λαογραφικές αναφορές της εποχής, όπως και τα χορευτικά μέρη της Βρισηίδας Σολωμού.

Ο έμπειρος Νικήτας Τσακίρογλου αφηγείται με παλμό τα όσα έζησε ο Αξιώτης στον καιρό της νιότης του, ενώ ο εξαιρετικός Μιχάλης Σαράντης οργώνει τη σκηνή και «ενηλικιώνεται» δραματουργικά ζυμώνοντας το σύγχρονο παίξιμο του σε ένα άξιο επαίνου ερμηνευτικό κρεσέντο. Ο πολύ καλός Αντίνοος Αλμπάνης αναπτύσσει ωραία χημεία με τον Σαράντη- Αξιώτη, κινείται επιδέξια σ’ όλο το εύρος σκηνής κάνοντας κτήμα του το πολιτικό μέρος του έργου, απογειώνοντας τον χαρακτήρα που ερμηνεύει. Όλος ο μελετημένος θίασος πλαισιώνει τους κεντρικούς ρόλους με δύναμη και υποκριτική δεινότητα και σφραγίζει τη λεπτομέρεια στη σκηνοθετική άποψη.

Επίλογος

Χαμένες πατρίδες, χαμένες ζωές. Πόνος και ξεριζωμός. Κι όμως, η συγγραφέας δεν καλλιεργεί το μίσος, δε διδάσκει τον πόλεμο, αντιθέτως κατανοεί, συγκινεί και ευαισθητοποιεί. Δε διαχωρίζει τους δύο λαούς. Υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν και αντιδρούν στα γεγονότα με τον ίδιο τρόπο, γίνονται θύματα των ίδιων ψυχώσεων και ζουν με το ιδανικό της απλής, ήρεμης και ειρηνικής ζωής. Και όμως, οι άνθρωποι αυτοί, κάτω από συνθήκες που δημιουργεί ο πόλεμος, χάνουν τον ανθρωπισμό τους, μεταβάλλονται, χωρίς να το αντιληφθούν, σε πραγματικά κτήνη. Ο μεγάλος υπεύθυνος για την τραγωδία του μικρασιατικού λαού είναι ο πόλεμος και τα συμφέροντα που τον υποκινούν. Και εναντίον του στρέφεται η συγγραφέας.

Συμπερασματικά πρόκειται για μια προσεγμένη παράσταση, με έμφαση στη λεπτομέρεια, που εκμεταλλεύεται τα πολλά διαφορετικά της στοιχεία εντάσσοντάς τα στη δομή της αφήγησης και φτιάχνοντας όμορφες αισθητικά εικόνες από τον πόνο του πολέμου. Καθόλου κουραστική παρά τη μεγάλη της διάρκεια, η παράσταση λειτουργεί σαν ένα τσίμπημα, αναβιώνοντας την αίσθηση που σου δίνει το βιβλίο.

Συντελεστές

Σκηνοθεσία: Γιώργος Παλούμπης

Θεατρική προσαρμογή: Γιώργος Παλούμπης, Αντώνης Τσιοτσιόπουλος

Σκηνικά: Νατάσσα Παπαστεργίου

Φωτισμοί: Βασίλης Κλωτσοτήρας

Μουσική σύνθεση: Κώστας Νικολόπουλος

Σχεδιασμός ήχου-ηχοληψία: Χρήστος Λαμπρόπουλος

Βοηθός Σκηνοθέτη: Γιώργος Λόξας

Κοστούμια: Έλενα Γιαννίτσα, Νατάσσα Παπαστεργίου

Βοηθός σκηνογράφου: Μαρία Σιαβίκη

Επιμέλεια κίνησης: Βρισηίδα Σολωμού

Βοηθός ενδυματολόγου: Τζούλια Κατζηλέλη

Φιγούρες Θεάτρου Σκιών: Σπύρος Αγγελόπουλος

Φωτογραφίες: Σταύρος Χαμπάκης

Βίντεο promo και θεάτρου σκιών: Θωμάς Παλυβός

Κατασκευή σκηνικών: Μιχάλης Λαγκουβάρδος, Παναγιώτης Λαλουδάκης

Παίζουν:

Νικήτας Τσακίρογλου, Μιχάλης Σαράντης, Αντίνοος Αλμπάνης, Θάνος Αλεξίου, Στέλιος Δημόπουλος, Μαρία Νεφέλη Δούκα, Τζένη Κόλλια, Φώτης Λαζάρου, Δάφνη Λιανάκη, Ευθύμης Ξυπολιτάς, Παναγιώτα Παπαδημητρίου, Αντώνης Τσιοτσιόπουλος, Κώστας Φυτίλης, Aντώνης Χρήστου

Παραγωγή: Gr Entertainment World Ltd

Διεύθυνση παραγωγής: Τάκης Γεώργας, Γιώργος Γεώργας

Επικοινωνία- Οργάνωση Περιοδείας: ECOPOLIS -Μανάφης Σάκης 6972776991

ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ