Πρόλογος

Απρίλιος του 1941. Οι Ναζί εισβάλλουν στην Αθήνα. Λίγο αργότερα τα στρατεύματα κατοχής μπαίνουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Έκπληκτοι οι Γερμανοί διαπιστώνουν πως οι προθήκες με τα ανεκτίμητα εκθέματα είναι άδειες. Το Μουσείο έχει ερημώσει! Ακόμα και τα ογκώδη πανέμορφα αγάλματα έχουν, ως διά μαγείας, εξαφανιστεί.

Έξι μήνες νωρίτερα, μια γιγαντιαία επιχείρηση είχε στηθεί. Εν όψει των ενδεχόμενων αεροπορικών βομβαρδισμών, αλλά και της πιθανολογούμενης εισβολής των Γερμανών στην Ελλάδα, ο μηχανισμός κινητοποιήθηκε με θαυμαστό τρόπο σε μια κολοσσιαία επιχείρηση απόκρυψης των αρχαίων θησαυρών, που εντυπωσίασε κι αυτούς ακόμα τους Γερμανούς.

Το Θεσσαλικό Θέατρο σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας, στο πλαίσιο του 64ου Φεστιβάλ Φιλίππων, μας χαρίζει την παράσταση «Τα Αγάλματα Περιμένουν», βασισμένη στο κείμενο του Ανδρέα Φλουράκη, η οποία διαπραγματεύεται το ερώτημα «τι θα σώζαμε σήμερα σε περίοδο κινδύνου».

Ήδη, από την αρχαιότητα η πεποίθηση ότι οι Περσικοί Πόλεμοι συνιστούν σημαντική σελίδα της Ιστορίας, εδραιώθηκε στη συνείδηση των ανθρώπων. Αυτό ήταν άλλωστε το κίνητρο του Ηρόδοτου, που θεώρησε χρέος του να καταγράψει τα γεγονότα, ώστε να μην ξεχαστούν στον χρόνο. Παράλληλα, εκτός από την ιστορική τους σημασία, τα Μηδικά απέκτησαν συμβολική αξία, έδωσαν έμπνευση στη σκέψη και την τέχνη, προσέφεραν αφορμή για ποικίλους παραλληλισμούς, με αλληγορική συχνά διάσταση.

Ανάλογη έμπνευση στον Ανδρέα Φλουράκη στάθηκε η επιχείρηση απόκρυψης των αρχαιοτήτων όλων των Μουσείων της χώρας, το 1940.

Το έργο

Η θεατρική σκηνή αποβάλλει τη φιλολογία και βαριέται την ιστορία. Πώς να μιλήσεις για ένα θέμα τόσο φορτωμένο με ιδεολογίες, ιδεοληψίες και ερμηνείες; Με ποιον τρόπο να περάσει στη σύγχρονη σκηνή; Ο πολυγραφότατος Ανδρέας Φλουράκης έγραψε μια πικρή κωμωδία επιστημονικής φαντασίας επιχειρώντας να βρει μια γλώσσα για ένα τέτοιο θέμα. Ο συγγραφέας πήρε την αντίθετη κατεύθυνση από τη φιλολογία και επέλεξε λέξεις από τη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη, λούμπεν, new age και ψηφιακή κουλτούρα και τις έφερε σε «συνάφεια» με τον κόσμο των αγαλμάτων. Σήμερα μας απειλούν με την αρπαγή κάθε στοιχείου που μας συνέχει με την αρχαία κληρονομιά. Αυτή η απειλή είναι η μυθιστορηματική αφετηρία του έργου. Τι κάνουμε σε έναν τέτοιο κίνδυνο;

Ο Συγγραφέας

Με σπουδές στο θέατρο και τον κινηματογράφο ο συγγραφέας Ανδρέας Φλουράκης είναι από τους πιο δραστήριους δημιουργούς της γενιάς του. Έχει συμμετάσχει σε διεθνείς διοργανώσεις και έχει αποσπάσει πλήθος βραβείων και διακρίσεων. Γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου και σπούδασε κινηματογράφο και θέατρο στην Αγγλία (MA Writing for the Theatre and Broadcast Media). Έργα του έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά, Πορτογαλικά, Ιταλικά, Γερμανικά, Τουρκικά, Ρουμάνικα, Πολωνικά, Αλβανικά, Ινδικά και Φινλανδικά και έχουν παρασταθεί – παρουσιαστεί στα Royal Court Theatre, Gate Theatre, West Yorkshire Playhouse και Tristan Bates στη Μ. Βρετανία, στο φεστιβάλ Oyun Yaz στην Κωνσταντινούπολη, στο Φεστιβάλ του Ελσίνκι, στα Comparative Drama Conference, φεστιβάλ HotINK, φεστιβάλ GI60, Lincoln Centre Theatre στις Η.Π.Α., στο Εθνικό Θέατρο της Αλβανίας, στο Εθνικό Θέατρο της Μαδρίτης κ.ά.

Ο ίδιος δήλωσε πρόσφατα: «Η ιστορία έχει πηγές, δεδομένα, αφηγήσεις, πολλές από τις οποίες έχει ενσωματώσει η σκηνοθέτρια στην παράσταση. Η Κυριακή Σπανού έχει μια μεγάλη εμπειρία στη διαχείριση του λεγόμενου documentary υλικού. Δε θα ξεχάσω ποτέ την παράστασή της «Dance me to the end of Greece» στο Μουσείο Μπενάκη το 2012, μια δική της σύνθεση σε κείμενα ξένων περιηγητών. Σε εκείνη την παράσταση, όπως και στα «Αγάλματα Περιμένουν», γίνεται εμφανές πως, όσο κι αν το θέμα ενός έργου σχετίζεται με την ιστορία, πάντα παρουσιάζονται κάποιες εκδοχές της μόνο. Ο στόχος δεν είναι -ούτε και πρέπει να είναι- να αποδοθεί μία και μοναδική απόλυτη αλήθεια».

Η παράσταση

Μικρές ανθρώπινες ιστορίες. Μικρές αλλόκοτες ιστορίες. Μικρά ανθρώπινα εγκλήματα πίσω από τα μεγάλα, όπως ο πόλεμος. Τυμβωρυχία, αρπαγή ξένης περιουσίας, ασέβεια στον αρχαίο πολιτισμό, αλλά και ανηλεής σάτιρα στην υπέρτατη δύναμη οποιουδήποτε δόγματος. Και φόβος και τρόμος, ως ανθρώπινα ακραία συναισθήματα και γενετικές αδυναμίες του γένους μας, ως κατώτερα ένστικτα και επιθυμίες. Μπροστά από τα αγάλματα, που είναι ιστορίες, κατάστιχα του χρόνου και καταγράφουν δράσεις και δοκιμασίες κατακτημένων λαών, κατακτητών εθνών και σπίθες φωτός από το υπερπέραν, από ένα άγνωστο σύμπαν που βλέπει, στιγματίζει, κοροϊδεύει και σαρκάζει τα των ανθρώπων έργα.

Η παράσταση, μέσα από ένα πλούσιο, συναρπαστικό υλικό, συνδυάζει το αφηγηματικό στοιχείο από ντοκουμέντα της εποχής της Απόκρυψης του 1940 με τη μυθοπλασία: εικόνες ενός σύγχρονου κόσμου σε περίοδο αποσύνθεσης, φθοράς, εικόνες ανθρώπων χαμένων στην άγνοια και την εικονική πραγματικότητα, ανθρώπων που ερμηνεύουν τη ζωή με όρους τηλεοπτικούς. Αυτοί οι διασκορπισμένοι άνθρωποι, οι μοναχικοί και απελπισμένοι – τα «μελλοντικά αγάλματα» – δίπλα στα απομεινάρια του Ελληνικού Πολιτισμού αποκτούν έναν χαρακτήρα ανησυχητικό, μελαγχολικό, απόκοσμα επικίνδυνο.

Τι είναι τα αγάλματα για τα αγόρια των γυμναστηρίων, για τις καθαρίστριες των μουσείων, για τα παιδιά των κλαμπ και των μπαρ της παραλίας, για όλα τα πρόσωπα που περπατούν σήμερα μπροστά από τα μνημεία και τα αρχαία θέατρα;

Αυτός ο ανοίκειος συνδυασμός ντοκουμέντου, χιούμορ, λαϊκής κουλτούρας, επιστημονικής φαντασίας μέσα στον χώρο του Αρχαίου Θεάτρου είναι μια τολμηρή και ερευνητική καλλιτεχνική παρέμβαση στην ανίχνευση της δικής μας σχέσης με τον πολιτισμό του τόπου μας.

Σε έναν μελλοντικό κίνδυνο, το κράτος ζητάει από τους πολίτες να κρύψουν από ένα άγαλμα ο καθένας σε μέρος που θα ξέρουν μόνο οι ίδιοι και, όταν περάσει ο κίνδυνος, να το επιστρέψουν στα μουσεία. Οι άνθρωποι όμως, όταν βρίσκονται μόνοι τους με τα αγάλματα, κατά τη διαδικασία της απόκρυψής τους μέσα στη γη, παίρνουν μια σειρά από απρόσμενες κωμικοτραγικές αποφάσεις. Αποφάσεις που καθρεπτίζουν το πώς νιώθουμε απέναντι στην αρχαιότητα αλλά και απέναντι στους εαυτούς μας.

Ένα κλασικό γλυπτό αποτυπώνει την εντελέστερη στιγμή του ανθρώπου. Αποδίδει το απόλυτο πρότυπο της ακμής του που συνδυάζει ισορροπία, αρτιότητα και οικουμενικότητα, λειτουργώντας ως πρότυπο. Με βάση τις αρχές του κλασικισμού, το αρχαίο ελληνικό άγαλμα είναι το απόλυτο σημείο όπου μπορεί να φτάσει ένας καλλιτέχνης, οπότε βάζοντάς του φωνή, βάζοντάς του λόγο, όπως γίνεται στο έργο, απορρυθμίζεται αυτή η απόλυτη και σταθερή αξία, γιατί η θεατρική φωνή με κάποιο τρόπο το επικαιροποιεί, το υποτάσσει σε ένα «τώρα». Πρέπει να υπάρχει σοβαρός λόγος για να «πείσεις» ένα άγαλμα να μιλήσει και να το να βγάλεις από την αιωνιότητά του, οπότε ό,τι κι είναι αυτό που έχουν να μας πουν τα αγάλματα, καλό είναι να το ακούσουμε με προσοχή.

Η ‘Αση Δημητρολοπούλου δημιούργησε έναν γήινο κόσμο, σύγχρονο και μελλοντικό, φέροντα κι αποτυπώματα του παρελθόντος, που συνομιλεί και συνδιαλέγεται τόσο με τον εαυτό του, όσο και με το κοινό, έναν κόσμο σε πλήρη εναρμόνιση με τον φωτισμό του Γιώργου Τέλλου και τα κοστούμια της Ολυμπίας Σιδερίδου. Ευχάριστη έκπληξη είναι η κίνηση των ηθοποιών, διδαγμένη από την Αναστασία Μπρουζιώτη στην μπιτάτη μουσική της «Δεσποινίδος Τρίχρωμης», σε ρυθμούς μακριά από τα κινησιολογικά θεατρικά στερεότυπα. Οι ηθοποιοί, ταλαντούχοι, πειθαρχημένοι στη σκηνοθετική γραμμή, κινούνται ακατάπαυστα, παίζουν, τραγουδούν, αλλάζουν κοστούμια, ιδρώνουν και κερδίζουν δίκαιο χειροκρότημα.

Το όλο εγχείρημα ανοίγει πολλούς διαλόγους: με την Ιστορία, με τα μνημεία, με το μέλλον, με τον κίνδυνο, με την ανοησία. Η επίδραση της Ιστορίας είναι και η πρόσληψή της. Η τόλμη του είναι ότι πρώτη φορά διαπραγματεύεται επί σκηνής ένα θέμα -τη σχέση με την αρχαιότητα- που είναι φορτωμένο ιδεολογικά, από μια εντελώς απρόβλεπτη οπτική γωνία. Πρόκειται για μια γλυκόπικρη κωμωδία επιστημονικής φαντασίας. Βασικό στοιχείο του διαλόγου είναι η ένταση που δημιουργείται ανάμεσα στα μνημεία και τους αντι-ηρωικούς και αλλοπρόσαλλους ήρωες του έργου.

Τα κλεμμένα της Κατοχής

Η μόνη γραπτή πηγή που έχουμε σήμερα για τις απώλειες σε αρχαία αντικείμενα στην περίοδο της Κατοχής είναι το «ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής», ένας τόμος 165 σελίδων του 1946, γεμάτος ιστορίες κλοπών παράνομων ανασκαφών και ζημιών σε ολόκληρη την Ελλάδα και από τις τρεις δυνάμεις κατοχής, γερμανικής, ιταλικής και βουλγαρικής. «Το έργον δεν είναι πλήρες», όπως σημειώνει στον πρόλογο ο τότε υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων του 1946, με εντολή του οποίου οι μεγαλύτεροι αρχαιολόγοι της εποχής έκαναν αυτή την καταγραφή. Με την Ελλάδα στα πρόθυρα του Εμφυλίου Πολέμου, άλλωστε, κάθε ημέρα έφταναν νέα δεδομένα, ενώ για πολλές πόλεις δεν υπάρχει καν καταγραφή γιατί το αρχαιολογικό προσωπικό ήταν «ελλιπέστατον».

Η επιχείρηση «απόκρυψη» είχε ξεκινήσει επίσημα στις 11 Νοεμβρίου του 1940. Εκείνη την ημέρα οι διευθύνσεις όλων των μουσείων είχαν παραλάβει αναλυτικές οδηγίες φύλαξης για να προστατευτούν τα αρχαία. Έτσι και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μια επίλεκτη ομάδα αρχαιολόγων, τεχνιτών και εθελοντών ξεκινούσε ένα έργο που διήρκεσε έξι ολόκληρους μήνες.

Η φύλαξη των γλυπτών γινόταν ανάλογα με το μέγεθος και τη σημασία του καθενός. Δεν ήξεραν πόσο χρόνο είχαν στη διάθεσή τους και ήταν εκατοντάδες γλυπτά. Τα αγγεία και τα μικρότερα αγάλματα μπήκαν σε κούτες και κρύφτηκαν στα υπόγεια, τα χρυσά κοσμήματα μεταφέρθηκαν σε θησαυροφυλάκια των τραπεζών, ενώ για τα μεγαλύτερα αγάλματα έσκαψαν ορύγματα. Μαρμάρινα αγάλματα, Την ίδια στιγμή, παρόμοιες επιχειρήσεις απόκρυψης πραγματοποιούνται σε ολόκληρη την Ελλάδα: σε σπήλαια, όπως στην Ακρόπολη, σε αρχαίους τάφους, όπως στους Δελφούς, στον κήπο του μουσείου της Θεσσαλονίκης, όπου και εκεί είχαν ορύγματα για να κρυφτούν τα μαρμάρινα αγάλματα της συλλογής, ή στα Ιωάννινα, όπου οι εργαζόμενοι του μουσείου σφράγισαν σε κρύπτη κάτω από τον μιναρέ του τζαμιού την πολύτιμη συλλογή με χάλκινα αντικείμενα. Κάποια αγάλματα μεταφέρθηκαν χιλιόμετρα μακριά για να προστατευτούν, όπως ο ηνίοχος των Δελφών που φιλοξενήθηκε στις κρυψώνες του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. Τα ευρετήρια όλων των θησαυρών των μουσείων ασφαλίστηκαν σε θυρίδες της Τραπέζης της Ελλάδος.

Έτσι, όταν από τις πρώτες ημέρες τους στην Ελλάδα, τον Απρίλιο του 1941, οι Γερμανοί κατακτητές άρχισαν να επισκέπτονται τα μουσεία, έβρισκαν το ένα μετά το άλλο κλειστά ή άδεια. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, η γερμανική στρατιωτική υπηρεσία για την προστασία της τέχνης ασκούσε έντονες πιέσεις για την επαναλειτουργία τους. Μοναδική περίπτωση που η ελληνική πλευρά αποδέχτηκε το επίμονο αίτημα ήταν η περίπτωση του αρχαιολογικού μουσείου του Κεραμεικού, με την αιτιολογία ότι είχε ανεγερθεί με γερμανική δωρεά. Αποτέλεσμα ήταν σε ξενάγηση Γερμανών αξιωματούχων, στις 9 Νοεμβρίου του 1941, να κλαπεί μελανόμορφος πίνακας με παράσταση νεκρού, η οποία μέχρι και σήμερα αγνοείται, όπως κι ο τρίμετρος Κούρος του Σουνίου.

(πηγή: Μαριάννα Κακαουνάκη, «Καθημερινή» 2014)

Επίλογος

Η παράσταση του Θεσσαλικού Θεάτρου είναι μια ιστορία για την ενηλικίωση, την αναζήτηση ταυτότητας και τη βιωμένη ανάγκη διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μια ιστορία που έχει φόντο την πραγματική ιστορία της απόκρυψης των αγαλμάτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ

Θεατρικό έργο: Ανδρέας Φλουράκης

Σκηνοθεσία – Δραματουργία: Κυριακή Σπανού

Βοηθός Σκηνοθέτη: Μαρία Παπουτσή

Σκηνικά: Άση Δημητρολοπούλου

Κοστούμια: Ολυμπία Σιδερίδου

Κίνηση: Αναστασία Μπρουζιώτη

Πρωτότυπη μουσική: Δεσποινίς Τρίχρωμη

Σχεδιαστής φωτισμών: Γιώργος Τέλλος

Βοηθός σχεδιαστή φωτισμών: Φωτεινή Ματζόγλου

Υπεύθυνος Παραγωγής: Νίκος Γεωργάκης

Επιμέλεια ήχου: Γρηγόρης Καραφέρης

Κατασκευή σκηνικού: Φρέντυ Γκίζας, Αχιλλέας Τζάνακας, Χρήστος Καράκης, Νίκος Ανδριανόπουλος

Κατασκευή κοστουμιών: Νικολέττα Καΐση

Ηχογράφηση μίξη: Γιώτης Παρασκευαΐδης – Studio Aux

Φωτογραφίες παράστασης: Γιάννης Χατζηαντωνίου

Αφίσα: Μουτζούρα

Βίντεο/trailer: Life of film Productions

Παίζουν οι ηθοποιοί: Θανάσης Ζέρβας, Χρήστος Κορδελάς, Μαρσέλα Λένα, Ανδρομάχη Μακρίδου, Αθηνά Σακαλή, Βάνα Σλέιμαν, Ηρακλής Τζαφέτας, Παναγιώτης Τόλιας

ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ